Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »ozdoba, klejnot w postaci obrączki wykonanej ze szlachetnego metalu, zwykle ozdobiona drogim kamieniem«: Pierścien wielki, w niem ostrych Dijamentow 2. RewSkarb 119. Błyszczące się gwiázdy w niebo ták iáko Diáment w pierścień wpráwiony, wsádzone, wszystkie sie okázuią. KalCuda 279. Miał pierscien drogiemi kamienmi sadzony na ktorym wyrysowana była kotfica. HerbOr 635. On zdiąn pierzcien spalca y rzucieł mowiąc przyłoze iá tez złota do małych skarbow. HerbOr . Kupiłem kamienie do korony[...] pierścień mi zgotowany. WojszDiar 83. Obaczy Daulet harakter oyczysty,Y przeczyta list oczyma swoimi,Widzi y pierscien, y złote manelki, Ktore dzieckiem znał, uswey Rodzicielki. PotSyl 82. Jeżeliby záś kámień ten wsádzony był w pierzcień podłożywszy pod tenże list laurowy, á dotknięty był tymże więzień ywiązány[związany], ábo fortá zámknięta, záraz rozwiązany będzie więzień, y forta otworzona. AlbSekr 274. I powiedziáł Alex: Kiedy kto weźmie káwałek pępká dzieciny rodzącey się, á nárznąwszy, każe wpráwić pod kámień w pierzcieniu złotym lub srebrnym, tedy nie znáiącemu nie przypádnie kolká, áni rozpieránie. AlbSekr 320. Dał mi pierścień swoy z palca y z Rycerskim pásem Obwiniony w purpurę. ChrośZbiór 133 Ż.A.. Uciekli było Conradinus y Fridrych y gdy się przewiązszy ni maiąc grosza przy sobie pierscien dali przewoznikowi aby był zan zywnosci nakupił. Ktoś pierscień poznał dał znac do Karola obydwoch pochwytał y cały rok w Wiezieniu trzymał. HistŚwież 123. Dali mu kopę przes szostaka także y pierscień srebrny złocisty. AktaMusz 48. Pokaże sie na nim często czapka piekna, suknie z srebrem, pierscienie srebrne. AktaMusz 48. Tákże powiesiwszy ná szyi Jaspisz czerwony stánowi krew, álbo Krwáwnik kámień, ktory często w pierścieniách bywa. CompMed 592. Niechay się iako w pierścieniu złotym z drogiego kamienia chlubią zacnością bez wolności prawdziwey. DanOstSwada 141. Turkus, po Łácinie Turcois, ktory od Páná iednego noszony w pierścieniu zá żywota iego wesoły prezentował Kolor. ChmielAteny1755 I 561. Prawdá, że go potym żáłował, ále y tam on Krol sczęśliwy: Bo rybę, ktora on Sygnet pożárłá, Rybacy ułowili, do zamku przynieśli, ktorą gdy rozpłatano, ználazł się w Ksieńcu pierścień. GdacPan 82. Albowiem gdyby wszedł do zgromádzenia wászego Mąż májąc pierścień złoty w szácie świetney, á wszedłby też Ubogi w podłym odzieniu. Y weyrzelibyście ná tego, co ma świetną szátę, á rzeklibyście mu: Ty siądź sám poczciwie. GdacPan 139. Żegnájąc swoię Małżonkę, złoty pierścień ktory miał ná pálcu we dwoie złámáł, dał go połowę żenie ná znák miłości y ná nie zápomnienie. TylkStrom 90.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ pierścień Najświętszej Panny »relikwia«: Byliśmy w kościele al Domo, gdzie pierścień Naśw. Panny asservatur, ale klucz u 14 osob, nie widziałem. WojszDiar 105. ▲ ślubne pierścienie: Ślubne pierścienie ChrośTreny 5. ▲ pół pierścienia: Dała mu poł pierścienia swego drugą część przy sobie zostawiając. HerbOr 135. Obáczywszy to puł pierścienia Páni, á lepiej się twárzy mężá swego przypátrzywszy, głos też poznawszy, obłápiłá go, wołáiąc: O Panie moy, o Małżonku moy. Y mdleiąc z rádości, co ná ziemię ledwie nie pádłá. TylkStrom 95-96.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ biegać do pierścienia: ◆ gonić do pierścienia:

a) »sygnet«: Pierścień sprawiłem sobie, sygnet kosztował mię florenów 35. WojszDiar 78. Korwin Szláchcic nie Prorok w tey czeka wertebie, Niebieskiey rosy: nic mu po mięsie po chlebie, Nie pierścień? Sygnet Kruk ten, z Boskiey ręki zdięty, Trzyma w nosie swym, ktorym grob iego zámknięty. PotPocz 147.

b) »oznaka godności, honoru«: Skoro od Brunela pierścienia dostanie, Opuszczony on zamek y pusty zostanie. ArKochOrl 32 v. [Zawoła głosem] Monsieur Wolski, ale ten najmniej niespodziewając się Pieczęci, ledwo się per confertas krzesła Pańskiego docisnąwszy catervas, ultra suam et omnium expectationem odebrał Pierścień on tanti honoris insigne z ręku królewskich. PotWoj 6. Naypierwszym Korwin tey był Authorem fozy, Fráncuzá między dwoma, zábiwszy Obozy. Zbroię oddał Mársowi, że mu pomogł w zwádzie, Pierścień sobie ná pálec, znák honoru kłádzie.Odtąd wolno nikomu nie bywało w Rzymie, Pierścieniá miec złotego chybá kto go zdeymie. PotPocz 146. Zelázney cierpliwości znákiem poki ten żeł, Nosieł Pierścień ná sercu dziś złoty wysłużeł[...]. PotPocz 147. Biiąc się o Oyczyznę, nieprzyiacielowi? Dawszy tego dokument, swemu Hetmanowi. Káżdy żołnierz żelázny pierścień nosieł poty? Poki go nie frymarczył odwagą ná złoty. Ten był stopień do szárze w Woysku, ten był w mieście Do stołká ná Theátrum: wyższego ná Feście. PotPocz 147.

2.w lm »fryzura, rodzaj uczesania włosów«: Krotsze skręciwszy| w pierścienie zebráłá.[Anuida-włosy] TasKochGoff 403. Włosy nosił w pierścienie ukędzierzawione. Mokre z drogich zapachow pizmami skropione. ArKochOrl 70 v. [Diana] Wolnych wárkoczow pierścienie. Wplecione zdáie kwieciem rozlicznym więzienie. ClaudUstHist 19. Już złoty warkocz ranna zorza rozwijała[...] Z ramion śnieżnych spływały kosy rozpuszczone,/ W złotokręte pierścienie śliczne potrafione. TrembWierszeWir II 252. Włosy w pierścienie zwiijasz, w oknie stoisz. DrużZbiór 19. Włosy zwiiáne w pierścienie. DrużZbiór 262.

3. »krąg utworzony z czegoś lub dookoła czegoś, często przez przedmioty, bądź przez ludzi«: Włos z przyrodzenia ukędzierzawiony/ Puszczony ná wiátr/ w pierścienie się wije. TasKochGoff 85. Ztąd łatwo obiecowáć, że ich cnoty dzielne, Wsławią własną Oyczyznę, iáko nieśmiertelne. Dlatego wtym pierścieniu zostáią zamknięte, Będąc oraz v Boga y v ludzi wzięte. HaurEk II nnr. Zegar Słoneczny w Pierścieniu zrysowáć. SolGeom III 68. INSUŁ de PAIS, w pierścień uszykowánych ná morzu iest 30. ChmielAteny1755 I 624.

4. »część maszyny, przyrządu, urządzenia«: E. Drążek od wrzeciona, i pierścienie po obydwoch stronach. [opis młynka,żaren]. SekrWyj 129. Przełoż z iedney strony ná drugą tego przełąmánia, pierścień B, y wyciągniy názad, przez dziurę D, to przełamanie L sznurká A obaczysz, że między pierścieniem B, y C, stánie przełamánie L sznurka przez ktore gdy przełożysz ten pierścień B; zostanie wespoł z pierścieniem C ták właśnie, iakobyś go przeprowádził po sznurku dwá rázy przez dziurę D, gdyby byłá większa, niż pierścień. SolArch 117. Tákże niech máią pierścień żelazny, okrągły C, nad sámym wierzchem wiádra: we dwoch skoblach C: żeby hak w korycie ná dwoch skobelkách ruchomy, mogł vchwycić zá obręcz wiadro[...] . SolArch 144. Kwadratowe Chorągwie[...] na wierzchu otrzech pierścieniach, na ktorychby mogła wisiec Chorągiew, zowie woiennemi Chorągwiami y namiotami, znać że dawnemi czasy, takich Chorągwi na woynach zażywano. NiesKor II 537. Słup[kolumny] ma zpływ gorny y dolny, pierścien gorny y dolny. BystrzInfArch B3v. Ták tedy wyrobiona żeglarska puszka y wolno záwieszona ná pierścieniu w okręcie[...] dyryguie w styrowaniu żeglarza. BystrzInfHydr W2v.

5. »O czymś, co przypomina kształtem ozdobę noszoną na palcu«: Dał mu pierscien na strzałe do ktore[go] zwykli zołnierze gonic. HerbOr 341. Na nich[koniach] głowy nieprzyiacielskie iako pod pierscien zwicieski powiesieli. HerbOr 412. Głowa zubra maige wsrzod rogow Koroną A przez nozdrza jest pierscien przez pole czerwone. DrobOpow 94. Zwin w cyrkuł ábo w pierścień tę blászkę. SolGeom III 68. Ktorá jest chrząstka ná kształt pierścieniá, w tyle szeroká á ná przodku cienká. KirchFac 44. DOSTOIEWSKI herbu Radwan z tą odmianą, że miasto krzyża nad chorągwią kładą pierzcień, á w hełmie rękę zbroyną z mieczem. NiesKor II 75. Pierścień wegrze w gałki przez ktory gałka przebieieć má dlá wygraney. DanKolaDyk 334. BRITANNICUS Ryba, ktora koło czyli pierścień nosi ná głowie, Człeká do siebie wábi, iáki mu prezentuie áffekt y przychylność, ták nic się złego nie spodziewájącego pożera [...] ChmielAteny1755 I 525.