Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: ARMATA, HARMATA

Słowniki:
SXVI, Kn, T, L (XVI-VIII), SWil, SW, SJP notują
SStp nie notują

Formy: lp M. armata // harmata; D. harmaty // armaty; C. armacie; B. harmatę // armatą // armatę; N. armatą // harmatą; Ms. harmacie // armacie; ~ lm M. armaty; D. armat // harmat; C. armatom; B. harmaty // armaty; N. harmatami // armatami; Ms. armatach

Etymologia: <łac. armata 'uzbrojona'>

Znaczenia:

1. »działo o dużej donośności i sile rażenia, broń artyleryjska, także zbior. ciężka broń palna, działa«: Dwór Księcia JMości Wiśniowieckiego [...], który dobrze będąc opatrzony armatą i ludźmi zwłaszcza [...] chciał się był bądź w pole przebić, bądź do swoich kupić. NiemPam 80-81. I tak jednę galerę wielką zgotowano, Nad którą lepszej nigdy z portu nie wysłano; Ale iż Logistylla poniekąd wątpiła, Aby mu zła Alcyna gdzie nie zastąpiła, Chce, aby Sofrozyna z Androniką mężną Prowadziły książęcia z armatą potężną Angielskiego tak długo, ażby Arabskiego Morza zdrowo dojechał lub łona Perskiego. ArKochOrlCz I 333. I. M. Pan Hetman też nie czekáiąc Taboru áni Armaty/ konnemu woysku prędko nástępowáć kazał [...]. Pogrom B2. Postanowiwszy ich [...] dobywać/ do Radnych Panów kiiowskich po armatę/ prochy/ kule/ y inne do burzenia rzeczy należne posłali. KalCuda 319. Bulwerk od bulwerka barzo rossadził [inżynier] [...] zaczem dla swey odległości musiałby się Armatą wielką to iest działmi bronic. NarArch 77. Armatąś zmocnił, Vtwierdził Basztami, I wkołoś obwiodł, zewsząd przykopami [do Władysława IV o Jasnej Górze]. OblJasGór 3v. Szwed pod Frydryzodem potężnie zbił Duńczyka, zabrawszy mu sto Harmat. HistBun 49. Armat zabrał Król Szwedzki na 80 sztuk i wszystkie ammunicye, (których nad zwyczay wiele i pięknych mieli Sasi). OtwFDzieje 56. Z Woyskiem Tureckim okopanym począł się [Sobieski] strzelać z Armat. ŁubHist 113.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ burząca armata (sz. zm.): Na to się zgodnie namowili [Szwedzi], Przeciw burzącey wyprawić armacie Ktora z Krakowa szła przy Kawalkacie. OblJasGór 73. Część obozu Tureckiego y Szancow w ktorych naypotężnieysza armata burząca Turecka była zniesli woyska Moskiewskie. CzartListy 126. Miasto Krakow zawczasu pochowali byli w Ziemię swoie armaty, a tak Szwed niewiedząc o nich ośmi tylko Mieyskich burzących armat wziął, które stały w Floryańskiey Bramie, i Mikołayskiej Forcie. OtwFDzieje 94. ▲ lekka armata: Ostrozniey potym Swoie odprawuią czaty Maiąc z sobą Dragony, y lekkie Armaty. PotWoj 50. [Hetman] tam, albo ognistą Piechotę zasadzieł Albo działka i lekką Armatę wprowadzieł. PotWoj 79. ▲ armata polna: Czwartego dnia ruszył się marszałek związkowy z Malborga wziąwszy 10 armat polnych z sobą i okupem wielkim skarawszy Malborczanów. OtwFDziejeCzech 79. ▲ armata spiżowa: Na sprowadzał tedy Sapieia Armaty zdobycznej siła do Lachowic oney slicznej Spirzowej wszysko y iednego działa nieobaczył Zelaznego. PasPam 100v. Szwed lubo wyszedł z krakowa, ale zabrał z Ceyhauzu Rzptey wszystkie Armaty spiżowe. OtwFDzieje 94. ▲ z armaty bić: Pod same śniadanie z poranku Poczęto bić z armaty wielkiej bez przestanku. ZimBSiel 165. Chmielnicki [...] za zdrowie Królewskie z Harmat bić kazał. HistBun 26. ▲ z armaty ognia dawać: Z miasta na salve jako przeciwko komisarzowi z armaty ognia dają. BorzNaw 149 marg. ▲ pozagważdżać armatę (1), armatę zagwoździć: Jadą na nich [Turków] Kozacy: y nic nie opozdzą Skoro im odbiezaną Armatę zagwozdzą. PotWoj 94. Ani proznowali Kozacy: y co nocne odprawuią czaty Dzis mu [Wezerowi] pozagwazdzali, wielką część Armaty. PotWoj 189.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ być w armacie »być uzbrojonym, przygotowanym do walki«: Spargitur, iż król jm. francuski o Mastryku myśli, o którym jeszcze nie wiemy dowodnie, czy jest już w armacie, bo go za pewne pro 25 maii spodziewano się. ZałRelSar 353.

◼ Przenośnie: ◼ Masz [Kasiu] też mocniejsze na obronę Cekauzy swe i armaty, Rzucając z oczu w każdą stronę kule ogniste, granaty. MorszAUtwKuk 301.

2. »broń, uzbrojenie, oręż«: Musielismy potężniey i ostrożniey i wednie i w nocy straż od prawować, niż przed tym i w bramach wozow strząsając, iesliby armaty iakiey niemieli [żołnierze moskiewscy]. MasDiar 59. Postępuiąc tedy arcyksiążę ze wszystką potęgą i armatą wojsk cesarskich w Alzacyi leżących, dobywać spiru [...] położył się obozem. DembPrzew 96-97. Teyże nocy Iego Mość Pan Chmielecki vbiegł Y z woyskiem iednym cugiem/ á tám trochę vległ. A to w Tetyowie v Páná Szklenskiego/ Zástawszy tám Doroszeńká Zaporoskiego Stárszego z ośmią set ták przebornych Kozakow/ Y z ármatą porządną/ á sławnych iunakow. DobrociesRel Bv-B2. Prosząc by żywo mogł być wypuszcżony [Seyn]/ Z niewielą ludźi/ do Moskiewskiey strony/ Oddáiąc oboz z Armatą niezbity/ Y niedobyty [...]. PieśńTriumf 2. Dopiero sie tu Cesárz ná nászę krew Chrześćiáńską záiuszony die 13. Aprilis w Sobotę Kwietną Stábulu swego pompaticè ruszył/ tákim porządkiem/ z táką ármatą/ z tákim rynsztunkiem/ z táką gotowośćią/ z ták ogromnym woyskiem/ y z táką potęgą/ y z taką mocą/ y z tákim prowiántem/ iáko był przedtym przez listy swe/ y mándaty praeconis voce po wszytkiey źiemi woynę do Polski obwołał/ y pod gárdłem postánowił [...]. StarWyp A4v. Czy nie Cygani ktorzy podłe drumle klepią Bic nas będą skoro się masłokiem zasklepią Których wszytka Armata, młotek szydło dratwa. PotWoj 81. Krzywonos, z resztą hultaystwa uciekł do Taborów, ale y tam go Xiąże swemi mocno zraził, y iuż był harmatę odebrał. HistBun 4v. Z własney armaty małom nie zginął. ChrośRel 136. Krol Szwedzki [...] do Zywcza się gotował Zkąd ku Bielsku z Armatą Miasto Zywieczkie y z Poddanemi wychodziło. KomonDziej 155. Jak wielka zdobycz wzięta, jakie zbiory? Jaka armata i jakie splendory? TrembWierszeWir II 288. W dobytym obozie armata ma przy Krolu I. M. zostawać. ArtWoj 78.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ armata ręczna: Armatę już swoję ręczną pooddawawszy [Polacy], tem snadniej jako bezbronnych zewłóczyli [napastnicy] ze wszystkiego. NiemPam 75. ▲ żelazna armata: Kto w boju bez żelazney może bydź armaty? RoźOff Lv. ▲ morska armata: [Tytuł] O woysku Rzymskim, ták ná ziemi iáko y morzkiey ármacie, y co zá znáku vżywáli ná chorągwiách. CezPiel 33v.

◼ Przenośnie: ◼ Dank tedy tobie w tym zacny Biskupie daiemy/ żeś taką armatą Kościół twoy opatrzył. WojszOr 72-73. ◼ Kładzmy stopy, poboznych, serc naszych a na tę? Grożę szatańską? bierzmy duchowną armatę. PotPocz 169. ◼ Ona [Paskwalina] się monstruie/ y przed wszytkim zgarnionym miastem prezentuie z iego [Kupidyna] armatą, przez się zwoiowaną. TwarSPas 121.

3. »artyleria a. zbior. żołnierze służący w tym rodzaju wojska«: Krol Iego M. ruszył sie z Wilná ku Orszy/ tego dniá ármatę wielką y polną przed sobą wysławszy/ do Łáwáryszek ná noc przybył. BielDiar A. Maiąc piechotę y armatą środkiem, a iezd[ę] po skrzydłach, wsakże na prawęm skrzydle swoiem nawiększą potęgę iezdy mieli [żołnierze moskiewscy]. MarchŚcibHist 14 v. A iż się taka bieda uprzykrzyła, a ja też tak małą potęgą swą trudno się mam na dwoję rozedrzeć, kazałem zatrąbić uwiązawszy im chustkę swą, żeby się poddali: bo was będę ognistemi kulami palił! i choć ich niebyło, szańcem rzucił, ukazując, że bardzo wiele armaty mam, a ludzie po różnych górach ukazowałem, jednychże po górach ukazując. LancKoniec 124. Genuenczykowie obiecowali Iagiełowiczowi Władysławowi dać armatę na Turka. KalCuda b2 marg. Panowie Hetmani nasi probowali sczęscia szturmem wziąć [obóz], omal maiąc armaty, nic nie sprawiwszy poniechac musieli. VorLetSkarb 267. Był Tryumf barzo wielki VMoskwy ze wszytka piechota yArmata dawała Ognia Począwszy od Południa asz dopołnocy. PoczOdlPam 24. Krol w Jego [wojewody ruskiego] tropy ruszył się z harmatą i Piechotą. HistBun 20. Odebrał list od Xcia Kanclerza Wiszniewieckiego ImP Generał Artylerij nie pomyslny ze nie parcerował [!] Ordynansowi Xcia w wysłaniu Armaty do Zurowicz na koronacią Nays. Matki. SapADiar 124. Armata in casu necessitatis do Obozu ruszona; ma swoim iść gościńcem, jako nayprościey nic nie wybaczaiąc. ArtWoj 56.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ oberster armaty: ▲ starszy nad armatą:

4. »machina wojenna miotająca pociski, katapulta«: Leczą ogniste sztuki y granaty Na dach Kościelny z ognistey armaty: Wience z knotami, smołą y zywicą Obląne, lecąc płomieniami Swiecą. OblJasGór 34v. Lubo ieszcze za owych starodawnych czasow, nie było Dział burzących y zadnych strzelb palących iakie się teraz znayduią: iednak miasto dział y strzelb wtedy kuszy y armat tak ogromnych y potęznych uzywano. SzołHist 19v. Weboniusz [...] szturmem do miasta sie ruszył, y owe dziwnie sporządzone Machiny, na kołach wielkich y mocnych misternie do nich przyprawionych, z armatami y strzelcami w nich osadzonemi przed Woyskiem swoim do Zamku prowadził. SzołHist 19v.

5. »flota wojenna, armada«: Pokazał on [Marchion de Valle] wielką śmiáłość swą/ gdy popsował Armatę ná ktorey był przyiáchał do nowey Hiszpániey/ áby tákim sposobem odiął sobie y towárzyszom swym nádźieię/ do inákszego záchowánia sámych śiebie przy zdrowiu/ tylko przez zwyćięstwo/ y przez nábyćie támtego kráiu. BotŁęczRel V 37. Potem od możney Armaty spędzony Vstąpił morza nieprzyiacielowi [Guilelm Ligurczyk]. TasKochGoff 459. Zaczym Galery ich/ ktore przedtym ná postrách nápełnione bywáły więźniámi Chrześćiáńskimi wszelkiego narodu/ y pánowáły iákoby ná wszytkim morzu: temi czásy tak są náwątlone/ że kiedyby nie sámi Tátárzy wpadáiąc vstáwicznie w kráie Ruskie/ y Moskiewskie/ nápełniáli ludźmi Armatę Turecką; rzecz pewna/ że Monárchia Turecka/ choć iest ták wielka/ zostáłáby iáko bez ręki ná morzu [...]. OpisGal A2. Armatá/ vide Woysko wodné. Kn 9. Szwecyá niezwyczáynie wielką gotuie Armatę ná morzu/ głos pospolity iest że na woynę Bremenską. MerkPol 194. Z kilkudziesiąt tysięcy morskich rozboynikow Szczęsliwie woiuiąc, kilka set okrętow ich zwoiował, wszytką potęge y armate ich walecznie zawoiował [Pompejusz]. SzołHist 15v.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ armata morska (sz. zm.): Chciał koniecznie Maltę zburzyć [sułtan Osman] dwuch wielkich Hetmanów swoich, z wielką armatą morską nasławszy na wyspę onę. BirkOboz 7 nlb.. WIelki Hetman dowiedziawszy się/ że Prouisor Extráordynáryiny Armaty Morskiey vdał się tu do Senatu/ przysłał Proces in Contumaciam ná nim przewiedziony. MerkPol 185. Turczyn miesiąc złocić roskazuie, na swey morskiey armacie. AndPiekBoh 109.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ zagwoździć armatę:

◆ Związki frazeologiczne: ◆ uderzyć z armat: PasPam 69.